Kościół Ewangelicki Marii Panny
jest najstarszym legnickich kościołem farnym. Dzieje budowlane naszego kościoła pozostają jednak do schyłku średniowiecza spowite w mroku. Jego początki wg historyków niemieckich sięgają drugiej połowy XII w., kiedy to Bolesław Wysoki ok. 1170 r. nieopodal zamku wybudował niewielki jednonawowy, prawdopodobnie drewniany, kościółek. W roku 1192 wzniesiono na miejsce starego, który okazał się za mały, nową budowlę z kamienia łamanego-piaskowca. Pierwsze wzmianki o istnieniu kościoła pochodzą z dokumentu klasztoru lubiąskiego z roku 1195, w którym wymienia się targ obok kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny w Legnicy. W roku 1203 wymienia się po raz pierwszy proboszcza tego kościoła. Z kolei w 1208 r. Henryk Brodaty darowuje klasztorowi w Trzebnicy dziesięciny z parafii Najświętszej Marii Panny, której potwierdzenie istnienia nastąpiło w roku 1218. Ten pierwszy murowany kościół był kościołem romańskim, położonym w północno- zachodniej części obecnej budowli. Był on kościołem jednonawowym, zakończonym od wschodu krótkim prezbiterium z półkolistą apsydą. Kolejna przebudowa przypada na okres panowania Henryków Śląskich. W owym czasie była to budowla bazylikowa o trójnawowym korpusie z bardzo wąskimi nawami bocznymi i prosto zamkniętym, wydłużonym prezbiterium. Świątynię wzniesiono z cegły i ciosów piaskowca. 9 kwietnia 1241 roku, według kronikarza Jana Długosza, Henryk Pobożny modlił się w legnickim kościele Mariackim przed wyruszeniem na bitwę znaną w historii jako bitwa pod Legnicą.
W rocznikach Jana Długosza możemy znaleźć ciekawe słowa: Kiedy książę Henryk wychodził ze swoimi oddziałami z miasta Legnicy, by podjąć wojnę z Tatarami, ze szczytu kościoła NMPanny, w którym poprzedniego dnia złożono ofiary Boskiemu Majestatowi dla zapewnienia bezpieczeństwa jemu i jego wojsku, zsunął się kamień i spadł koło głowy jadącego w swej wspaniałej zbroi księcia i omal nie rozbił mu głowy. Ten wypadek uznali wszyscy za ostrzeżeni z nieba, albo – jak było rzeczywiście – za zła wróżbę. Wskazywał on niezawodnie na niebezpieczeństwo, na które w starciu, w mającej nastąpić walce, miał się narazić książę Henryk i jego wojsko.
Kościół, z którego wyruszył książę Henryk II Pobożny na bitwę z Tatarami był, kilka wieków później, pierwszym kościołem ewangelickim w Legnicy i jednym z pierwszych kościołów ewangelickich na Śląsku. Obecnie jest kościołem parafialnym Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Legnicy. W jego wnętrzu bitwa pod Legnicą została przedstawiona na dwóch witrażach, odnowionych przez legnicką parafię ewangelicką w roku 1992. Pierwszy wykonany przez Otto Linnemanna w roku 1905 ukazuje postać Henryka Pobożnego podczas nabożeństwa przed bitwą. Drugi wykonany również w 1905 roku przez Carla de Bouche, umieszczony w nawie ołtarzowej, przedstawia scenę znalezienia ciała księcia Henryka przez jego matkę Jadwigę, uznawaną w kościele rzymskokatolickim za świętą.
25 maja 1338 r. podczas pożaru miasta doszczętnie płonie kościół Marii Panny. W roku 1362 mówi się także o spalonej plebani kościoła Mariackiego. Na mocy decyzji podjętej przez Radę Miejską Legnicy w latach 1362-1386 kościół odbudowano i przekształcono w budowlę halową. Nowo zbudowany kościół pod względem powierzchni był około czterokrotnie większy od poprzedniego. Był teraz trójnawową, siedmioprzęsłową halą wzniesioną na planie bazyliki. Wnosząc z niezbyt wiarygodnego znaku mistrza murarskiego zakrystia została powiększona jeszcze w XIV wieku, następnie około 1417 roku wybudowano podwójną kaplicę ufundowaną przez cech sukienników. W kontrakcie kończącym budowę w roku 1403 występuje, tak jak w kościele św. Piotra, mistrz Clawis- parlier, murarz Heinrich Berynger, Niccloss Becker, Hensil Rosenig, Petsche Pfaffendorf. Potem w latach 1450-1468 rozbudowana bryła kościoła przez proboszcza i kanonika Martina Cromera poprzez dobudowanie chóru (zapoczątkowanego w 1468r.) i podwyższenie nawy środkowej, została przekształcona w kościół bazylikowy, który swój charakterystyczny kształt otrzymał poprzez podwyższenie południowej wieży w 1484 r.
Rozbudowa wnętrza była trudna ze względu na graniczenie kościoła od strony wschodniej z uliczką, która była niezbędna do obrony murów miejskich. Tak więc zdecydowano się na przesklepienie uliczki i wybudowanie chóru na tym sklepieniu, tak, że jego ściana wschodnia dotykała do ówcześnie znajdujących się tam budynków plebani. W roku 1487 wieża kościoła po uprzednim podwyższeniu została zaopatrzona w nowy miedziany hełm. W roku 1602 wieża ta została poddana renowacji. W 1660r. hełm tej wieży został ponownie zniszczony. W 1674r. nastąpił remont kościoła, a w 1689r. remont wieży na której zostały zawieszone nowe dzwony.
11 marca 1822 kościół ponownie płonie w wyniku uderzenia pioruna. W latach 1824-1829 został odbudowany. W tym okresie dobudowano nawy, przekształcono kościół ponownie w budynek halowy, a także zbudowano w elewacji zachodniej dwie nowe wieże o jednakowej wysokości. Autorem projektu, który konsultowano w Berlinie u Karla Fryderyka Schinkla był prawdopodobnie mistrz Gunter i mistrz Ernest August Theinert z Legnicy. Kościół został poświęcony powtórnie po odbudowie w roku 1828. Działania remontowe nie wpłynęły pozytywnie na budowlę, bowiem założenie od strony zachodniej 200 stopni z piaskowca i podwyższenie obu wież spowodowało nadmierne obciążenie. Budowla opadła, a pomiędzy wieżami i korpusem głównym powstały znaczne rysy na sklepieniu i murach zewnętrznych, a z okien zaczęły odpadać maswerki.
29 sierpnia 1890 roku kościół odwiedził i opisał, młody krakowski student, Stanisław Wyspiański. Będąc w Legnicy tylko jeden dzień zajął się pilnie zwiedzaniem i szkicowaniem miasta. W liście sporządzonym owego dnia możemy zobaczyć Legnicę końca XIX wieku w tym kościół Mariacki.
W dniu 10 września 1903 r. Komisja Budowlana sporządziła aktualny raport o szkodach budowlanych. Do jednomyślnego, zgodnego życzenia gruntownej renowacji przychyliły się wreszcie odpowiednie władze. 18 października 1903 roku przystąpiono do przebudowy kościoła. W styczniu 1905 r. rozpoczął swoje działania pochodzący z Nadrenii architekt i konserwator obiektów sakralnych Hubert Kratz. Podczas prac remontowych zostały zlikwidowane wewnętrzne empory oraz wykonane nowe witraże spod rąk najlepszych niemieckich mistrzów. Pomalowane zostało wnętrze kościoła w geometryczne wzory „mauretańskie” wg projektu prof. Detkana, które powierzono prof. Augustowi Oetken – Berlin. Rozległe roboty objęły także wieże, dach i południowe dobudowane kaplice. Prace ukończono tak szybko, że już 31 maja 1906 r. mogła mieć miejsce uroczystość poświęcenia kościoła. 9 czerwca 1908 r. kościół Marii Panny został już całkowicie przekazany do użytku Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w obecności cesarza Wilhelma II.
Opracował: ks. Cezary Królewicz
Wałbrzych malowniczo rozciąga się nad rzeką Pełcznicą na pograniczu Gór Wałbrzyskich i Pogórza Wałbrzyskiego, obecnie na obszarze 85 km2 w małej kotlinie otoczonej wzgórzami i górami. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1305 r. (z dokumentu, o wysokości świadczeń na rzecz biskupstwa wrocławskiego), a prawa miejskie uzyskał w latach 1400÷1426. Reformacja dotarła tu stosunkowo szybko. Pierwsze nabożeństwa w duchu „Nowej Nauki” odprawiano w okolicach Wałbrzycha już w roku 1525, gdy okoliczne tereny należały do rodu Czetryców.